Współczesny plac z trzech stron obudowany piętrowymi domami o arkadowych podcieniach w niczym nie przypomina dawnego, pełnego gwaru u ruchliwości rynku Starego Miasta. A rynek ten jest tak stary jak Łódź. Kształt rynku był prostokątny. Dookoła stały drewniane, parterowe budynki, kryte strzechy. Obrazu rynku dopełniały studnie publiczne z wysokimi drągami żurawi.
Kwitł na nim handel, co tygodniowy targ odbywał się w każdą środę. Wyniesienie Łodzi do rzędu miast fabrycznych otworzyło nową erę w dziejach najstarszego rynku łódzkiego. Znaczenie handlu w rozwijającym się mieście doceniła zwłaszcza ludność żydowska, która z okolicznych wsi i miasteczek ruszyła do „ziemi obiecanej”. Obowiązujące podówczas przepisy zabraniały żydom osiedlania się w nowo zakładanych osiedlach przemysłowych, w związku  z tym ludność żydowska zalała Stare Miasto a zwłaszcza Stary Rynek i sąsiadujące z nim uliczki. Powstały liczne kramy, sklepiki czy warsztaty rękodzielnicze. W 1841 roku rynek został wybrukowany, otrzymał też jatki rzeźniczo-piekarnicze zaprojektowane przez warszawskiego architekta Henryka Marconiego. W rynku znajdował się Hotel Krakowski Augusta Dreslera i dom zajezdny Moszka Nogacza. W 1869 roku na rynku pojawiło się 5 latarń gazowych. Najruchliwsze targowisko Łódzkie uległo likwidacji w latach międzywojennych, gdyż władze doszły do wniosku, że nie spełnia ono wymogów sanitarnych. Na opróżnionym placu założono zieleniec. Razem z targowiskiem znikła bardzo charakterystyczny zakątek miasta: przepełniający ciasne sklepiki chałatowy, brodaty i szwargoczący tłum. W czasie II wojny światowej zniknęli także hałaśliwi mieszkańcy tego miejsca. Po wojnie odtworzono wcześniejszą zabudowę Rynku z pominięciem południowej pierzei, co radykalnie zmieniło charakter tego miejsca i otworzyło je na sąsiadujące tereny zielone: Park Staromiejski zwany też Parkiem Śledzia. 

 

W pierwszych latach XX wieku Bałuty, jako wieś granicząca z intensywnie rozwijającym się miastem przemysłowym, stała się miejscem osiedlania ludności napływowej, zwłaszcza pracowników tkalni z rodzinami. Wkrótce Bałuty stały się największą wsią w Europie. W 1915 roku władze niemieckie zadecydowały o włączeniu jej w granice miasta, tworząc w ten sposób kolejną dzielnicę.

Podobno tylko dwa obszary miejskie cieszą się specyficzną sławą i niezwykłym klimatem - jest to warszawska Praga i łódzkie Bałuty. Wokół tego miejsca narosło wiele legend i ballad związanych z ludźmi zamieszkującymi kiedyś to miejsce. Wiele z nich zachowało się do dzisiaj. Odnaleźć je można m.in.: w dawnych piosenkach, przy których bawili się łódzcy robotnicy. Opowiadały historie ludzi, miejsc a nawet całej epoki. Poniżej kilka z nich w wykonaniu kapeli Bigiel Banda. 

 

Ten specyficzny klimat Bałut wynikał na pewno z ich wielokulturowości. Jeśli dodamy do tego czasy wczesnego kapitalizmu, który powodował ogromne rozwarstwienie społeczne, nie powinniśmy się dziwić, że na zapleczu ogromnych fabrykanckich fortun powstał połprzestępczy światek, rządzący się swoimi prawami i swoim kodeksem honorowym.
Jedną z najbardziej znanych grup rządzacych wówczas Łodzią była, budząca postrach wśród mieszkańców, brutalna grupa przestępcza pod przywództwem Menacha Bornsztajna - króla łódzkiego podziemia, otoczonego lojalnymi i zdyscyplinowanymi pomocnikami. Pod koniec lat 20. Bornsztajn (szerzej znany jako Ślepy Maks) założył dintojrę, czyli sąd rozstrzygający spory między Żydami. Stała się ona częścią żydowskiego stowarzyszenia Bratnia Pomoc - w teorii mającego status organizacji charytatywnej pomagającej biednej ludności żydowskiej, w rzeczywistości rządzonej przez Ślepego Maksa, który twardą ręką odbierał swój procent z działalności dintojry (sądu rabinackiego). Menachem Bornsztajn, który przed wojną był analfabetą (czytać i pisać nauczył się dopiero po wojnie) obecny jest kulturze jako bohater wielu książek, takich jak "Ballada o Ślepym Maksie" Arnolda Mostowicza, "Reporter przed konfesjonałem" Adama Ochockiego, "Szczury ze złego miasta" Jacka Indelaka, czy "Perkalowy dybuk" Konrada Lewandowskiego. W roku 2014 ukazała się świetna książka "Ślepy Maks. Historia łódzkiego Ala Capone" Remigiusza Piotrowskiego, która z powodzeniem próbuje oddzielić prawdę o "dyktatorze z Bałut" od legend i mitów.

Jednym z wielu ważnych wydarzeń historycznych, które wpłynęły na obraz i tożsamość Bałut było utworzenie na ich terenie ogromnego getta żydowskiego. By nie zapomnieć o tragicznym losie Żydów, a zwłaszcza dzieci, w Łodzi powstały murale Dzieci Bałut. Można je znaleźć, spacerując po bałuckich blokowiskach.

Nowy Plac wytyczony został w 1823 roku jako rynek zakładanej wówczas osady sukienniczej „Nowe Miasto”, na skrzyżowaniu traktu piotrkowskiego biegnącego z północy na południe i ul. Średniej (obecnie ul. Pomorska i ul. Legionów) biegnącej ze wschodu na zachód. Ośmioboczna przestrzeń miała stać się centrum nowego, miejskiego organizmu. Sam kształt rynku (ośmiobok foremny) był dotąd niespotykany na świecie. Wokół rynku wytyczono 16 działek. Pierwszym reprezentacyjnym budynkiem miała być siedziba władz miejskich - ratusz. Jednak pierwszym budynkiem, który wypełnił jedną z szesnastu działek wydzielonych przy Rynku Nowego Miasta był nie ratusz, a drewniany zajazd, który pod numerem 16 wystawił jeden z pierwszych mieszkańców Nowego Miasta, oberżysta – Jan Adamowski. Początkowo zabudowa wokół rynku rozwijała się w wolnym tempie. Aby Rynek ożywić i wzbudzić zainteresowanie potencjalnych inwestorów, podjęto decyzję o wystawieniu jatek rzeźniczych i piekarskich. Funkcjonowanie targowiska na Nowym Rynku zakończyło dopiero pojawienie się linii tramwajowej. Dochodziło tu bowiem do częstych kolizji tramwajów z furmankami i na początku XIX wieku rynek zlikwidowano. Drugim murowanym budynkiem, który stanął na Rynku był kościół pw. Świętej Trójcy. Świątynia, która obecnie się tu znajduje, oprócz miejsca nie ma nic wspólnego z budynkiem sakralnym, który stał tu wcześniej. W latach 1826-1828 w oparciu o projekt budowniczego wojewódzkiego, Bonifacego Witkowskiego powstała klasyczno-empirowa świątynia luterańska, stylem nawiązująca do wzniesionego po drugiej stronie Traktu Piotrkowskiego Miejskiego Ratusza. W kolejnych kamienicach powstawały kolejno: pierwsza w Łodzi apteka oraz szkoła powiatowa.
Jednym z najbardziej znanych symboli naszego miasta jest odsłonięty w 1930 roku pomnik Naczelnika Sił Zbrojnych podczas powstania w 1794 roku i uczestnika wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Tadeusza Kościuszki. Geneza tego pomnika jest dosyć zaskakująca. Trwała jeszcze pierwsza wojna światowa, a w Łodzi rządzili niemieccy okupanci, kiedy to 17 października 1917 roku Rada Miejska na swoim posiedzeniu podjęła decyzję o budowie pomnika. W skład rady wchodziło: 27 Polaków, 25 Żydów i 8 Niemców. Mimo tak wielonarodowościowego składu rada podjęła decyzję o uhonorowaniu polskiego bohatera narodowego. Ostateczne odsłonięcie pomnika (projektu Mieczysława Lubelskiego) miało miejsce 24 grudnia 1930 roku, ale nie na Nowym Rynku lecz już na placu Wolności. Nowa nazwa została nadana na pamiątkę zakończenia I wojny światowej.
Od niedawna jedną z atrakcji Łodzi, udostępnioną zwiedzającym, jest Muzeum Kanału „Dętka” – podziemny zbiornik biegnący dookoła Placu Wolności. Kanał powstał w 1926 roku według projektu Williama Heerleina Lindleya. Trzysta metrów sześciennych wody, którą można było tu zgromadzić, służyło do płukania sieci kanalizacyjnej w centrum miasta. Kanał ma 142 m długości i 187 cm wysokości. Wyłożony jest kwasoodporną cegłą. Jakość wykonania zachwyca nie tylko zwiedzających, ale nawet fachowców od murarki.
Obecnie od kilku lat trwają prace nad projektem rewitalizacji tego miejsca w celu przywrócenia mu funkcji reprezentacyjnej.

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Łodzi

Rosjanie do Łodzi przybyli dopiero w połowie XIX wieku. Pierwsi rosyjscy mieszkańcy to kupcy współpracujący z łódzkim przemysłem. Na wyraźnie życzenie fabrykantów, którzy przestraszyli się buntu robotników w 1861 roku, przybyło tu też wojsko a z nim pierwszy prawosławny duchowny. Pierwszym miejscem, które przez 20 lat spełniało funkcję cerkwi, było mieszkanie feldfebla Andriejewa przy ulicy Nawrot 2. Łódzka parafia prawosławna powstała dopiero w 1884 roku wraz z oddaniem do użytku cerkwi pw. św. Aleksandra Newskiego.

Pierwsza łódzka cerkiew prawdopodobnie miała stanąć początkowo na Nowym Rynku (dziś pl. Wolności), w sąsiedztwie ratusza i kościoła luterańskiego. O tę lokalizację zabiegał ówczesny gubernator piotrkowski Iwan Kachanow, który chciał ją postawić zgodnie z nowym prawem - ukazem Aleksandra II z 1877 roku, aby w miastach, gdzie żyje duża liczba prawosławnych, a także w miejscach stałego zakwaterowania wojsk, stanęły prawosławne świątynie. Na tę lokalizację nie godziły się jednak władze miasta. Wskazano inne, równie eksponowane miejsce, w pobliżu stacji kolejowej. To tędy wędrowali wówczas wszyscy "przybywający do ziemi obiecanej" goście i interesanci.
Początkowo brakowało środków na budowę świątyni. Sytuacja zmieniła się po nieudanym zamachu na życie cara Aleksandra II z 2 kwietnia 1879 roku. Kilkakrotnie strzelał do cara spacerującego pod Pałacem Zimowym rosyjski rewolucjonista Aleksander Sołowiow. Chybił. Wydarzenie uznano za cud. 
Łodzianie postanowili wówczas postawić cerkiew dziękczynną za ocalenie cara. Ta inicjatywa niewiele jednak carowi pomogła, gdyż kilka miesięcy po położeniu kamienia węgielnego pod budowę cerkwi Aleksander II zginął rozerwany rzuconą w jego powóz bombą. Zamachowcem był Polak Ignacy Hryniewiecki, niedoszły absolwent Instytutu Technologicznego w Petersburgu.
Świątynia stanęła frontem do ulicy Widzewskiej (dziś ulica Kilińskiego 56), w pobliżu dworca Kolei Fabryczno-Łódzkiej. Autorem koncepcji był architekt miejski Hilary Majewski, który wzorował się na budowlach rosyjskich i bizantyjskich. Całkowity koszt budowy wyniósł blisko 95 tysięcy rubli srebrem. Największymi sponsorami była rodzina Scheiblerów, przeznaczając na świątynię prawosławną blisko 25 tysięcy rubli. Zięć Karola Scheiblera, Edward Herbst, dał prawie 10 tysięcy rubli w gotówce i 5 tysięcy w wyposażeniu. Nieco hojniejszy od niego był Juliusz Heinzel - niemal 11 tysięcy rubli i prawie 7 tysięcy w pracach stolarskich. Największy żydowski fabrykant Izrael Poznański przeznaczył na ten cel 8 tysięcy rubli, a finansista Herman Konstadt - 4,5 tysiąca. Dorzucił się nawet sam architekt, Hilary Majewski - finansując witraże za 1500 rubli.
Świątynia została wzniesiona w stylu rosyjsko-bizantyjskim na planie krzyża greckiego wpisanego w ośmiobok o naprzemiennych dłuższych i krótszych bokach. tak jak we wszystkich cerkwiach część ołtarzowa znajduje się od wschodu, od zachodu jest kruchta, od północy i południa - przedsionki. Główna część budynku jest przykryta kopułą, która symbolizuje niebieski firmament, w fasadzie znajduje się wieża nakryta małym cebulastym hełmem.

 

Księży Młyn, XIX-wieczna, zabytkowa enklawa przemysłowej Łodzi - ma przeszłość sięgającą czasów średniowiecza. Plebański młyn i osada młynarska powstały na terenach nadanych łódzkiemu proboszczowi przez biskupów włocławskich na przełomie XIV i XV wieku. Młyn na rzece Jasień był jednym z pierwszych obiektów gospodarczych uruchomionych na obszarze obecnej Łodzi i przetrwał aż do 1822 roku.

W latach 20. XIX wieku, w okresie budowy osad przemysłowych, władze Królestwa Polskiego z czynnych i unieruchomionych młynów postanowiły tworzyć tzw. posiadła wodne, gdzie wznoszone folusze, przędzalnie i tkalnie napędzane energią wody. W 1825 roku tereny Księżego Młyna przejął K. F. Wendisch, który zbudował tam przędzalnię i tkalnię bawełny. Po pożarze w 1870 roku tereny przemysłowe nad rzeką Jasień zakupił największy łódzki przemysłowiec Karol Scheibler. Docelowo stworzył tu samowystarczalne miasto w mieście wzorowane na angielskich osadach przemysłowych.

W ciągu kilku zaledwie lat, być może przy współudziale architekta miejskiego Hilarego Majewskiego (jego podpisy widnieją na projektach większości budynków tej dzielnicy) powstał na Księżym Młynie duży kompleks budynków przemysłowych, mieszkalnych i socjalnych. W latach 70 XIX wieku powstały dwie przędzalnie bawełny, tkalnia, magazyny surowca i bocznica kolejowa. W 1875 roku wybudowano tutaj osiedle 18 dwukondygnacyjnych domów robotniczych dla kilkuset rodzin.